Wybitny historyk, dzialacz piłsudczykowski i działacz opozycyjny.
Syn chorążego Walentego Wójcika (1893–1940), przybocznego Józefa Piłsudskiego oraz Stanisławy z d. Cyranowskiej (1899–1977).
Wychowywany był w rodzinie o tradycjach patriotycznych. Dzieciństwo spędzał Zbigniew Wójcik, bawiąc się wspólnie ze starszą od siebie o trzy lata własną siostrą Haliną Marią (1919-2006) i córkami marszałka — Wandą (1918–2001) i Jadwigą (1920–2014) w ogrodach „Milusina” i Belwederu. Tu właśnie, na dworze belwederskim miał możliwość bezpośredniego stykania się z Józefem Piłsudskim, co wywarło ogromny wpływ na jego późniejsze życie.
Początki edukacji Profesora Wójcika związane były najpierw z Przedszkolem i ”Szkołą Rodziny Wojskowej” w Belwederze, do której uczęszczały dzieci polityków i współpracowników Piłsudskiego. We wrześniu 1928 r. Zbigniew Wójcik poszedł do „Szkoły Rodziny Wojskowej” nr 6 mieszczącej się w dawnej podchorążówce przy Al. Ujazdowskich. Po ukończeniu szkoły powszechnej kontynuował naukę w roku 1934 w męskim Gimnazjum i Liceum im. Króla Stefana Batorego.
Czas wojny dzielił między służbę w Armii Krajowej, pracę zarobkową oraz studia z zakresu historii na tajnym Uniwersytecie Warszawskim. W czasie okupacji w ramach tajnego nauczania otrzymał Zbigniew Wójcik świadectwo maturalne i rozpoczął studia historyczne na tajnym Uniwersytecie Warszawskim. Należał do AK (Zgrupowanie „Lombard” w Sulejówku). W latach 1944–1947 studiował na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i Uniwersytecie Warszawskim. Uczęszczał na seminaria z historii Ukrainy i historii Polski. W roku 1950 uzyskał stopień doktora.
Od 1946 pracował na stanowisku sekretarza w BUW. W latach 1947–1948 w oddziale Muzeum Narodowego w Nieborowie, gdzie uporządkował i skatalogował tamtejszą bibliotekę. W latach 1948–1961 pracował w Archiwum Głównym Akt Dawnych, potem w Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, a w latach 1959 - 1992 r. w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk. Tam piął się po szczeblach naukowej kariery, osiągając tytuł profesora zwyczajnego. Jako nowożytnik wyspecjalizował się w tematyce wschodniej, zwłaszcza w stosunkach polsko - rosyjskich i polsko - ukraińskich. Był wówczas powszechnie uznawanym autorytetem, czego przejawem było m.in. dwukrotne zaproszenie go do USA na półroczne wykłady na Harvard University.
W jego dorobku znajduje się około 350 publikacji, w tym wiele książek – m. in. „Dzikie pola w ogniu” (gdzie rozprawił się z obrazem historii zaprezentowanej w sienkiewiczowskiej Trylogii, a tym samym obiektywnie ukazał plusy i minusy polskiej obecności na Kresach), „Historia Powszechna XVI - XVII w.” (do dziś wznawiany podręcznik akademicki na studiach z historii), czy „Jan Sobieski” (pierwsza pełna biografia króla napisana przez polskiego autora).
Innymi aspektami jego życia była działalność opozycyjna – podpisywał się pod antykomunistycznymi listami, był członkiem „Solidarności”, publicznie wstawiał się za internowanymi, wygłaszał wykłady w kościołach, publikował poza cenzurą. Przejawem jego odwagi z lat PRLu była też odmowa nawiązania współpracy z Służbą Bezpieczeństwa oraz demonstracyjna odmowa przyjęcia nagrody ministra kultury w 1983 roku za biografię Jana Sobieskiego. Ze względu na panującą w kraju sytuację polityczną nie przyjął jej, za co był represjonowany. Za tą samą pracę uhonorowano go również nagrodą Fundacji Alfreda Jurzykowskiego z Nowego Jorku.
Nie mniej istotna była jego działalność piłsudczykowska w komunistycznej Polsce. W niełatwych czasach popularyzował postać Marszałka, walczył o jego upamiętnienie w przestrzeni publicznej, a w swoich publikacjach i wykładach odkrywał zakłamaną historię.
Był członkiem krajowym korespondentem Wydziału II Historyczno-Filozoficznego PAU, członkiem rzeczywistym Ukrainian Academy of Arts and Sciences w USA, Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku, Towarzystwa Miłośników Historii, Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Towarzystwa Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej i Duszpasterstwa Środowisk Twórczych. Był współzałożycielem Duszpasterstwa Legionistów i Peowiaków, a nast. w 1989 Związku. Piłsudczyków, w którym był członkiem Rady Programowej, a także Towarzystwa Przyjaciół Instytutów Józefa Piłsudskiego Zagranicą i jego pierwszym prezesem w latach 1998–2000. Ponadto, członkiem Zarządu Fundacji Rodziny Józefa Piłsudskiego oraz po 1989 przez dwie kadencje Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa jako reprezentant środowiska piłsudczyków. Był bezpartyjny.
Został odznaczony przez rząd londyński Krzyżem AK (1983) i Medalem Wojska Polskiego (1983), a po transformacji ustrojowej Krzyżem Kawalerskim OOP (1992) i Krzyżem Komandorskim OOP (1993).
W 2000 roku Zbigniew Wójcik został zaproszony do patronowania – razem z córkami Marszałka Piłsudskiego i Prezydentem RP Ryszardem Kaczorowskim – sztandarowi miasta Sulejówek.
W 2001 roku otrzymał tytuł Zasłużonego dla Miasta i był patronem miejskiego pomnika Józefa Piłsudskiego.
Bibliografia:
T. Chynczewska-Hennel., Śp. Profesor Zbigniew Wójcik (29 X 1922 – 22 III 2014), „Studia Podlaskie” 2014, T. 22, s. 333-340.
M. Kolmasiak, [hasło:] Wójcik Zbigniew Stanisław, [w:] Słownik biograficzny archiwistów polskich, t. 3, 1835-2015, s. 264-266.
